Za cel ujednolicenia i uporządkowania prawodawstwa w imperium uważano usunięcie obowiązujących już ustaw, które były powtarzalne lub już nieodpowiednie, co miało na celu skrócenie czasu trwania procesów sądowych.
Prawo w cesarstwie
Prawo rzymskie, prawo starożytnego Rzymu od czasu założenia miasta w 753 roku p.n.e. do upadku Cesarstwa Zachodniego w V wieku n.e. Pozostało w użyciu w Cesarstwie Wschodnim, czyli Bizancjum, do 1453 roku. Jako system prawny, prawo rzymskie wpłynęło na rozwój prawa w większości cywilizacji zachodniej, jak również w części Wschodu. Stanowi ono podstawę kodeksów prawnych większości państw Europy kontynentalnej (zob. prawo cywilne) oraz systemów pochodnych w innych miejscach.
Dzisiejszy termin prawo rzymskie często odnosi się do czegoś więcej niż do praw społeczeństwa rzymskiego. Instytucje prawne wypracowane przez Rzymian miały wpływ na prawo innych narodów w czasach długo po zniknięciu Imperium Rzymskiego i w krajach, które nigdy nie podlegały rzymskiemu panowaniu. Aby wziąć najbardziej uderzający przykład, w dużej części Niemiec, aż do przyjęcia wspólnego kodeksu dla całego imperium w 1900 roku, prawo rzymskie obowiązywało jako „prawo pomocnicze”; to znaczy, że było stosowane, chyba że było wykluczone przez przeciwne przepisy lokalne. To prawo, które obowiązywało w części Europy jeszcze długo po upadku Cesarstwa Rzymskiego, nie było jednak prawem rzymskim w jego pierwotnej postaci. Chociaż jego podstawą był rzeczywiście Corpus Juris Civilis – kodyfikujące ustawodawstwo cesarza Justyniana I – to jednak ustawodawstwo to było interpretowane, rozwijane i dostosowywane do późniejszych warunków przez pokolenia prawników począwszy od XI wieku i otrzymywało dodatki ze źródeł nierzymskich.
Rozwój jus civile i jus gentium
W wielkim przedziale czasu, w którym istniała Republika Rzymska i Cesarstwo Rzymskie, można było wyróżnić wiele faz rozwoju legalizmu. W okresie republiki (753-31 p.n.e.) rozwinęło się jus civile (prawo cywilne). Oparte na zwyczaju lub prawodawstwie, dotyczyło wyłącznie obywateli rzymskich. Do połowy III w. p.n.e. Rzymianie opracowali jednak inny rodzaj prawa – jus gentium (prawo narodów), które miało być stosowane zarówno wobec nich samych, jak i wobec cudzoziemców. Jus gentium nie było wynikiem ustawodawstwa, lecz powstało w wyniku pracy sędziów i gubernatorów, którzy byli odpowiedzialni za wymierzanie sprawiedliwości w sprawach dotyczących cudzoziemców. Jus gentium stało się w dużej mierze częścią ogromnego zbioru prawa, które było stosowane przez magistraty wobec obywateli, jak również wobec cudzoziemców, jako elastyczna alternatywa dla jus civile.
Prawo rzymskie, podobnie jak inne systemy starożytne, początkowo przyjmowało zasadę osobowości – to znaczy, że prawo państwa miało zastosowanie tylko do jego obywateli. Obcokrajowcy nie mieli żadnych praw i, o ile nie chronił ich jakiś traktat zawarty między ich państwem a Rzymem, mogli być zajęci przez każdego Rzymianina jak bezwartościowe kawałki własności. Jednak od wczesnych czasów istniały traktaty z obcymi państwami gwarantujące wzajemną ochronę. Nawet w przypadkach, gdy nie było traktatu, rosnące interesy handlowe Rzymu zmuszały go do ochrony, za pomocą jakiejś formy sprawiedliwości, cudzoziemców przybywających w jego granice. Sędzia nie mógł po prostu stosować prawa rzymskiego, ponieważ był to przywilej obywateli; nawet gdyby nie było tej trudności, cudzoziemcy prawdopodobnie sprzeciwiliby się uciążliwemu formalizmowi, który charakteryzował wczesne jus civile.
Prawo stosowane przez magistraty składało się prawdopodobnie z trzech elementów: istniejącego prawa kupieckiego, którym posługiwali się śródziemnomorscy kupcy; tych instytucji prawa rzymskiego, które po oczyszczeniu z elementów formalistycznych mogły być stosowane powszechnie wobec każdego uczestnika sporu, Rzymianina czy cudzoziemca; oraz w ostateczności własnego poczucia sędziego, co było sprawiedliwe i słuszne. Ten system jus gentium został przyjęty również wtedy, gdy Rzym zaczął zdobywać prowincje, aby ich zarządcy mogli wymierzać sprawiedliwość peregrini (cudzoziemcom). Słowo to oznaczało nie tyle osoby żyjące pod innym rządem (których, wraz z ekspansją władzy rzymskiej, było coraz mniej), ile poddanych rzymskich, którzy nie byli obywatelami. Na ogół spory między członkami tego samego państwa poddanego były rozstrzygane przez sądy tego państwa zgodnie z jego własnym prawem, natomiast spory między prowincjuszami różnych państw lub między prowincjuszami a Rzymianami były rozstrzygane przez sąd namiestnika przy zastosowaniu jus gentium. Do III wieku n.e., kiedy obywatelstwo zostało rozszerzone na całe imperium, praktyczne różnice między jus civile i jus gentium przestały istnieć. Jeszcze wcześniej, gdy rzymski prawnik mówił, że umowa sprzedaży jest juris gentium, miał na myśli to, że została ona zawarta w ten sam sposób i miała takie same skutki prawne niezależnie od tego, czy jej strony były obywatelami, czy nie. Takie stało się praktyczne znaczenie jus gentium. Jednak ze względu na powszechność jego zastosowania idea ta była również związana z teoretycznym pojęciem, że jest to prawo wspólne dla wszystkich ludów i podyktowane przez naturę – ideę tę Rzymianie przejęli z filozofii greckiej.
