Skutkiem wylewów rzek było nawodnienie pól i żyznego mułu, co przyniosło hojne zbiory i zaspokojenie potrzeb żywnościowych dla dużej liczby ludzi. To dlatego prowadziło do powstawania osiedli, a w konsekwencji – pierwszych miast, w których rozwijał się handel i rzemiosło.
Powstanie cywilizacji mezopotamskiej
Okres późnego neolitu i okres chalkolityczny. Pomiędzy około 10 000 lat p.n.e. a genezą dużych stałych osiedli można wyróżnić następujące etapy rozwoju, z których niektóre przebiegają równolegle: przejście do życia osiadłego, czyli przejście od ciągłej lub sezonowej zmiany miejsca zamieszkania, charakterystycznej dla łowców-zbieraczy i najwcześniejszych hodowców bydła, do życia w jednym miejscu przez okres kilku lat lub nawet na stałe, przejście od eksperymentalnej uprawy roślin do celowej i obliczonej na przyszłość hodowli zbóż i roślin strączkowych, wznoszenie domów i związane z tym „osiedlanie” bogów w świątyniach, grzebanie zmarłych na cmentarzach, wynalezienie naczyń glinianych, początkowo wykonywanych ręcznie, następnie toczonych na kole i wypalanych do coraz większych stopni twardości, w tym samym czasie otrzymujących niemal niezmiennie dekoracje w postaci nacinanych wzorów lub malowanych wzorów, rozwój wyspecjalizowanych rzemiosł i podział pracy, oraz produkcja metali (pierwsze użycie metalu – miedzi – wyznacza przejście z późnego neolitu do okresu chalkolitu).
Te etapy rozwoju tylko rzadko mogą być datowane na podstawie sekwencji poziomów w jednym miejscu. Zamiast tego, ważną rolę odgrywa porównanie różnych stanowisk, wychodząc z założenia, że to, co prostsze i technicznie mniej osiągnięte jest starsze. Oprócz tego typu datowania, które może być tylko względne, od lat 50. coraz cenniejszym narzędziem okazuje się metoda radiowęglowa, czyli węgiel-14. Dzięki tej metodzie znane tempo rozpadu radioaktywnego izotopu węgla (carbon-14) w drewnie, rogu, włóknie roślinnym i kości pozwala obliczyć czas, jaki upłynął od „śmierci” badanego materiału. Wprawdzie trzeba się liczyć z rozbieżnością plus/minus do 200 lat, ale w przypadku materiału liczącego 6.000 do 10.000 lat nie jest to aż tak wielką wadą. Nawet gdy konieczny jest sceptycyzm z powodu użycia nieodpowiedniej próbki, daty radiowęglowe są nadal bardzo pożądane jako potwierdzenie dat uzyskanych innymi sposobami. Ponadto wiek radiowęglowy można przeliczyć na bardziej precyzyjne daty poprzez porównanie z danymi uzyskanymi za pomocą dendrochronologii, metody określania wieku bezwzględnego opartej na analizie słojów rocznych drzew.
Pierwsze rolnictwo, udomowienie zwierząt i przejście do życia osiadłego miały miejsce w regionach, w których występowały zwierzęta łatwe do udomowienia, takie jak owce, kozy, bydło i świnie, oraz dzikie prototypy zbóż i roślin strączkowych, takich jak pszenica, jęczmień, wyka gorzka, groch i soczewica. Takimi ośrodkami rozproszenia mogły być doliny i trawiaste pogranicza gór Iranu, Iraku, Anatolii, Syrii i Palestyny, ale mogły to być również, powiedzmy, północne stoki Hindukuszu. Ponieważ osiadły tryb życia, który spowodował spadek śmiertelności niemowląt, doprowadził do wzrostu liczby ludności, osadnictwo rozprzestrzeniło się z tych ośrodków na równiny – choć należy pamiętać, że proces ten, określany jako rewolucja neolityczna, trwał w rzeczywistości tysiące lat.
Reprezentatywne dla pierwszych osad na granicach Mezopotamii są sąsiadujące ze sobą stanowiska Zawi Chemi Shanidar i samo Shanidar, leżące na północny zachód od Rawāndūz. Datowane są na okres przejściowy od X do IX tysiąclecia p.n.e. i klasyfikowane jako prepottery. Znaleziska obejmowały żarna (prymitywne młyny) do mielenia ziarna (nie wiadomo, czy dzikiego, czy uprawnego), pozostałości chat o średnicy około 13 stóp oraz cmentarzysko z wyrobami grobowymi. Obecność miedzianych paciorków świadczy o znajomości metalu, choć niekoniecznie o technice jego obróbki na narzędzia, a obecność obsydianu (szkła wulkanicznego) wskazuje na pozyskiwanie nierodzimych surowców w drodze handlu. Znalezione kości świadczą o tym, że owce były już udomowione w Zawi Chemi Shanidar.
W Karīm Shahir, stanowisku, którego nie można dokładnie powiązać chronologicznie z Shanidar, uzyskano wyraźny dowód zarówno na znajomość uprawy zbóż, w postaci ostrzy sierpa wykazujących połysk od użytkowania, jak i na wypalanie gliny, w postaci lekko wypalonych glinianych figurek. Jeszcze w górzystych granicach Mezopotamii, sekwencja około 3000 lat może być śledzona w miejscu Qalʾat Jarmo, na wschód od Kirkūk, około 150 mil na północ od Bagdadu. Początek tej osady można datować na około 6750 r. p.n.e.; wykopaliska odsłoniły 12 poziomów archeologicznych regularnej wioski, składającej się z około 20-25 domów zbudowanych z gliny, czasem z kamiennymi fundamentami, podzielonych na kilka pomieszczeń. Znaleziska obejmowały rodzaje pszenicy (emmer i einkorn) i dwurzędowego jęczmienia, kości udomowionych kóz, owiec i świń, a także obsydianowe narzędzia, kamienne naczynia i, w górnej trzeciej części poziomów, gliniane naczynia z szorstkimi malowanymi dekoracjami, dostarczając pierwszych pewnych dowodów na produkcję ceramiki. Jarmo musi być z grubsza współczesne z miejscami Jerycha (13 mil na wschód od Jerozolimy) i Çatalhüyük w Anatolii (środkowa Turcja). Te miejsca, z ich otoczonymi murami osadami, wydają się osiągać znacznie wyższy poziom cywilizacyjny, ale nie należy przykładać zbyt dużej wagi do tego porównania, ponieważ żadne inne miejsca w Mezopotamii i okolicach nie potwierdzają obrazu wydedukowanego z samego Jarmo. Poglądy na najwcześniejszy neolit w Iraku uległy radykalnej rewizji w świetle odkryć dokonywanych od lat 70. w Qermez Dere, Nemrik i Maghzaliyah.
