Nazwa Bizancjum pochodzi od kolonii greckiej, która rozwinęła się w późniejszą stolicę cesarstwa – Konstantynopol.
Bizancjum
Cesarstwo Bizantyjskie – wschodnia część Imperium Rzymskiego, która przetrwała przez tysiąc lat po tym, jak zachodnia część rozpadła się na różne feudalne królestwa i która ostatecznie padła pod naporem Turków osmańskich w 1453 roku.
Już sama nazwa Bizancjum ilustruje nieporozumienia, jakim często podlegała historia tego imperium, gdyż jego mieszkańcy z trudem uznawali to określenie za właściwe dla siebie i swojego państwa. Ich zdaniem było to nic innego jak Imperium Rzymskie, założone na krótko przed rozpoczęciem ery chrześcijańskiej z łaski Boga, aby zjednoczyć jego lud w przygotowaniu na przyjście jego Syna. Dumni z tego chrześcijańskiego i rzymskiego dziedzictwa, przekonani, że ich ziemskie imperium tak bardzo przypomina niebiański wzór, że nigdy nie może się zmienić, nazywali siebie Romaioi, czyli Rzymianami. Współcześni historycy zgadzają się z nimi tylko w części. Termin Rzym Wschodni trafnie opisywał jednostkę polityczną obejmującą wschodnie prowincje starego Imperium Rzymskiego aż do 476 roku, gdy było jeszcze dwóch cesarzy. Ten sam termin może być nawet używany do ostatniej połowy VI wieku, dopóki ludzie nadal działali i myśleli według wzorców nie różniących się od tych, które panowały we wcześniejszym Imperium Rzymskim. W tych samych wiekach nastąpiły jednak zmiany tak głębokie w swym skumulowanym efekcie, że po VII wieku państwo i społeczeństwo na Wschodzie różniły się wyraźnie od swych wcześniejszych form. Starając się uznać tę różnicę, historycy tradycyjnie określali średniowieczne imperium jako bizantyjskie.
Ten ostatni termin pochodzi od nazwy Bizancjum, noszonej przez kolonię starożytnej fundacji greckiej po europejskiej stronie Bosforu, w połowie drogi między Morzem Śródziemnym a Czarnym. Miasto, ze względu na swoje położenie, było naturalnym punktem tranzytowym między Europą a Azją Mniejszą (Anatolią). Założone jako „nowy Rzym” przez cesarza Konstantyna I w 330 roku, otrzymało od niego nazwę Konstantynopol – miasto Konstantyna. Pochodzenie od Bizancjum jest sugestywne, ponieważ podkreśla centralny aspekt cywilizacji bizantyjskiej: stopień, w jakim życie administracyjne i intelektualne imperium skupiało się w Konstantynopolu od 330 do 1453 roku, roku ostatniej i nieudanej obrony miasta za czasów jedenastego (lub dwunastego) Konstantyna. Okoliczności ostatniej obrony są również sugestywne, ponieważ w 1453 roku świat starożytny, średniowieczny i nowoczesny zdawały się na krótko spotykać. Ostatni Konstantyn poległ w obronie nowego Rzymu zbudowanego przez pierwszego Konstantyna. Mury, które we wczesnym średniowieczu trzymały się mocno przed Germanami, Hunami, Awarami, Słowianami i Arabami, zostały w końcu naruszone przez nowoczesną artylerię, w której tajniki europejscy technicy wprowadzili najskuteczniejszego z najeźdźców z Azji Środkowej: Turków osmańskich.
Losy imperium były więc ściśle powiązane z losami ludów, których osiągnięcia i porażki składają się na średniowieczną historię zarówno Europy, jak i Azji. Stosunki między Bizantyjczykami a tymi, których uważali za „barbarzyńców”, nie zawsze charakteryzowała wrogość. Choć bizantyjski intelektualista głęboko wierzył, że cywilizacja kończy się wraz z granicami jego świata, to jednak otwierał go dla barbarzyńców, pod warunkiem, że ci ostatni (wraz ze swoimi krewnymi) przyjmą chrzest i będą lojalni wobec cesarza. Dzięki osadnictwu, które było wynikiem takiej polityki, wiele nazwisk, pozornie greckich, kryje w sobie inne pochodzenie: może słowiańskie, a może tureckie. Barbarzyński analfabetyzm przesłonił w konsekwencji pierwsze pokolenia niejednej rodziny, która miała awansować w służbie wojskowej lub cywilnej cesarstwa. Bizancjum było społeczeństwem typu „melting-pot”, charakteryzującym się we wcześniejszych wiekach takim stopniem mobilności społecznej, który przeczy często stosowanemu wobec niego stereotypowi nieruchomego, pogrążonego w kastach społeczeństwa.
Będące źródłem siły we wczesnym średniowieczu centralne położenie geograficzne Bizancjum źle służyło mu po X wieku. Podboje tego wieku przyniosły nowe problemy organizacyjne i asymilacyjne, z którymi cesarze musieli się zmierzyć dokładnie w czasie, gdy starsze pytania dotyczące polityki gospodarczej i społecznej domagały się odpowiedzi w nowej i ostrej formie. Nigdy nie udało się znaleźć satysfakcjonujących rozwiązań. Gorzka wrogość etniczna i religijna naznaczyła historię późniejszych wieków imperium, osłabiając Bizancjum w obliczu nowych wrogów, którzy nadciągali na nie ze wschodu i zachodu. Cesarstwo ostatecznie upadło, gdy jego struktury administracyjne nie były w stanie udźwignąć ciężaru przywództwa nałożonego na nie przez podboje militarne.
